Wypalenie zawodowe a stres. Kiedy warto poszukać pomocy?

Jak odróżnić wypalenie zawodowe od zwykłego stresu i innych dolegliwości? Jak możemy sobie pomóc i jakie działania może podjąć pracodawca? Zapoznaj się z objawami wypalenia zawodowego oraz kiedy warto skonsultować się z psychologiem lub psychoterapeutą.

14.09.2023 r.

Co to jest wypalenie zawodowe?

W obecnych czasach niezwykle ważnym jest, by jako osoba pracująca znaleźć work-life balance, złoty środek pomiędzy sferą zawodową a życiem prywatnym, lecz niezmiernie ważna jest także umiejętność opiekowania się sobą i zdolność do niwelowania negatywnych skutków doświadczanych napięć i frustracji. Stres towarzyszy nam na każdym kroku – ważne jest zatem, by umieć rozpoznawać swój stan i mieć w zanadrzu metody, które skutecznie mogą go obniżać, szczególnie w obszarze zawodowym. Praca może być zarówno źródłem satysfakcji i spełnienia, jak i nieszczęścia, frustracji lub dyskomfortu psychicznego. Wiąże się to przede wszystkim z doświadczaniem długotrwałego stresu zawodowego i niemożności efektywnego radzenia sobie z nim. W konsekwencji może dojść do zjawiska nazwanego „wypalenie zawodowe”, które wbrew powszechnym opiniom nie jest chorobą. Wypalenie zawodowe dotyczy naszego postrzegania siebie jako pracowników, pracy jako wartości, naszych ideałów, czy jakości naszych relacji z pacjentami lub klientami, przy uwzględnieniu czynników zarówno fizycznych, ale także psychicznych.

Dlaczego niektórzy są bardziej podatni na “wypalenie się”?

Osobami szczególnie narażonymi na wypalenie zawodowe są te pomiędzy 2 a 4 rokiem pracy, a także osoby pracujące w tzw. sektorze społecznym – m.in. lekarze, pielęgniarki, nauczyciele, czy ratownicy medyczni, strażacy, policjanci, pracownicy socjalni, psychoterapeuci itp. Stres w tych zawodach wiąże się przede wszystkim z nieustannym i intensywnym kontaktem z ludźmi doświadczającymi obciążających sytuacji życiowych, wymagających interwencji pomocowych i wspierania. Także sam charakter zawodu społecznego jest obarczony dużym poczuciem odpowiedzialności za działania, empatycznego podejścia i zaangażowania w sprawy drugiego człowieka, przy jednoczesnych warunkach ekspozycji społecznej, co wiąże się z presją
i oceną pracownika. Często też stres zawodowy wynika z braku wsparcia społecznego, czy z szeroko pojętego niedoceniania i niskiego prestiżu danego zawodu. Czynników wpływających na wypalenie zawodowe jest wiele i dotyczą one różnych aspektów:

Czynniki organizacyjno-strukturalne: nadmierne obciążenie pracą, brak ustawowych przerw w pracy, braki kadrowe, poczucie braku kontroli nad wykonywaną pracą, niesatysfakcjonujące wynagrodzenie, brak sprawiedliwości, nierówne przydzielanie obowiązków, konflikty w pracy czy wymagania stawiane przed pracownikiem, które łamią jego zasady moralno-etyczne lub wykraczają poza kompetencje przypisane do jego stanowiska, a także praca o charakterze pomocowym.
Czynniki personalne: osoby ostrożne i bojące się porażek, o niskim poczuciu własnej wartości, osoby bierne, z tendencją do postrzegania swojego życia za pełne stresu, którego nie potrafią przezwyciężyć, osoby wskazujące przyczyny swoich niepowodzeń w środowisku zewnętrznym z pominięciem przyczyn wewnętrznych, osoby mające tendencję do korzystania z nieefektywnych sposobów radzenia sobie ze stresem, a także ludzie uważający siebie za wytrzymałych – co może wiązać się
z nadmiernym zaangażowaniem w pracę i nakładaniem na siebie zbyt dużej ilości obowiązków.

Dlaczego tak mało osób poszukuje pomocy, gdy doświadcza objawów wypalenia zawodowego?

Niestety pomimo powszechności wypalenia zawodowego, dotknięci nim pracownicy zwykle nie szukają pomocy lub odrzucają jej przyjęcie z powodu poczucia winy, czy wstydu. Dzieje się tak, ponieważ to najczęściej osoba cierpiąca obarczona jest odpowiedzialnością za swój stan, przez co może być postrzegana jako gorszy, czy mniej efektywny pracownik. Wiąże się to bezpośrednio z lękiem o swoją posadę, gdyż istnieje przekonanie, że “wypalony” pracownik, to pracownik mniej wartościowy, przynoszący pracodawcy mniej zysków, rzadziej przychodzący do pracy, niepunktualny, czy mniej zaangażowany w swoje obowiązki niż pracownik „niewypalony”. Na poszukiwanie pomocy wpływa również brak odpowiedniej wiedzy na temat wypalenia zawodowego i jego objawów, co może opóźnić lub wykluczyć działania zaradcze.

Ogólne objawy fizyczne i psychiczne w syndromie wypalenia zawodowego

W związku ze złożonością samego zjawiska wypalenia zawodowego, objawy tego stanu charakteryzują się różnorodnością dolegliwości:

objawy płynące z ciała: bóle głowy, uczucie napięcie mięśni, zmiany
w apetycie, problemy z pamięcią i koncentracją, nadciśnienie, problemy
z trawieniem, bezsenność lub nadmierna senność etc.
negatywne postrzeganie siebie, własnej wartości, sprawczości, skuteczności;
odpuszczenie dążenia do postawionego sobie celu;
spadek zainteresowań i aktywności życiowej;
nadmierne spożywanie alkoholu i szkodliwe używanie leków, sięganie po inne substancje psychoaktywne;
częsta absencja w pracy;
przenoszenie własnej odpowiedzialności na innych;
narastanie cynicznego podejścia do otoczenia: odbiorców usług, innych pracowników, czy przełożonych;
obarczanie innych za występujące w pracy problemy;
przejawianie dziwacznych zachowań, które wcześniej nie występowały;
nieprzywiązywanie wagi do jakości wykonywanych zadań;
pojawienie się epizodów depresyjnych;
przejawianie oznak zagrożenia podjęcia próby samobójczej.

Jak widać powyżej, objawy rozwijającego się wypalenia zawodowego mogą obejmować różne obszary funkcjonowania pracownika, aż do najpoważniejszej konsekwencji – pojawienia się depresji i kryzysu samobójczego.

Jak odróżnić wypalenie zawodowe od zwykłego stresu i innych dolegliwości?

Przede wszystkim wypalenie zawodowe dotyczy sfery zawodowej. Objawy, które rozwijają się w ciele, psychice, czy podejściu do życia wynikają więc z sytuacji, która zapoczątkowała się i rozwinęła w obszarze pracy zawodowej. Z czasem jednak może dojść do rozszerzenia objawów na inne sfery funkcjonowania pracownika, obniżając ogólną satysfakcję z życia.

Czasami trudno jest rozróżnić objawy wynikające z wypalenia zawodowego od innych nakładających się na nie trudności. Specjalistami, którzy mogą pomóc zidentyfikować i nazwać ten stan są między innymi psycholodzy i psychoterapeuci, którzy dysponują metodami zaradczymi i zatrzymującymi rozwijanie się wypalenia zawodowego, bowiem ten syndrom jest jak najbardziej odwracalny. Kiedy więc udać się do specjalisty? Przede wszystkim wtedy, gdy występujące już objawy powodują cierpienie, dyskomfort, narastające napięcie, poczucie tracenia kontroli nad życiem, gdy każdy dzień w pracy jawi się jako wyzwanie, któremu ciężko jest sprostać. Psycholog czy psychoterapeuta pomoże pracownikowi zidentyfikować obszary, które mogą zwiększać podatność osoby na stres zawodowy, a także wesprze w formowaniu zdrowych nawyków i długoterminowych sposobów radzenia sobie z doświadczanymi trudnościami.

Jak sami możemy sobie pomóc i jakie działania powinien podjąć pracodawca?

We własnym zakresie osoba dotknięta pierwszymi objawami wypalenia zawodowego może przede wszystkim poszerzyć swoją wiedzę na temat tego zjawiska i spróbować na własną rękę zidentyfikować obszary swojego działania, które mogą sprawiać, że staje się bardziej podatna na wypalenie. Świadomość własnych słabych stron powinna motywować do podejmowania się prób pracy nad nimi, np. poprzez:

zwolnienie tempa życia – zmniejszenie ilości obowiązków zawodowych, zmniejszenie godzin pracy, czy zrezygnowanie z nadgodzin;
zmiana pracy;
proszenie osób bliskich, czy współpracowników o pomoc lub wsparcie;
aktywność poza pracą skupiająca się na relaksowaniu się i odpoczynku;
podjęcie się regularnej aktywności fizycznej;
wprowadzenie pełnowartościowej diety;
dbanie o higienę snu;
unikanie używek lub ograniczenie ich.

Rolą pracodawcy natomiast jest wspieranie pracownika dotkniętego wypaleniem zawodowym poprzez umożliwienie dostępu do doradców zawodowych, pomocy psychologicznej lub medycznej (gdy wymagają tego objawy fizyczne), organizowanie szkoleń dotyczących np. sposobów radzenia sobie ze stresem i warsztatów uczących technik relaksacji. Działania pracodawcy powinny też obejmować edukowanie pracowników nt. wypalenia zawodowego i jego konsekwencji oraz zapewnienie optymalnych warunków pracy, tj.:

wyznaczenie odpowiedniej ilości obowiązków – zapewnianie odpowiednich narzędzi, warunków i osób do pomocy, by wykonać dane zadanie z poszanowaniem ustawowych przerw od pracy i kompetencji pracownika;
wspieranie poczucia kontroli i współdecydowania pracownika;
wyznaczenie gratyfikującego wynagrodzenia;
dbanie o dobrą atmosferę w zespole i konstruktywne rozwiązywanie konfliktów pracowniczych;
niewymaganie od pracownika zadań nieszanujących jego poglądów etyczno-moralnych z zaznaczeniem kontekstu jego wykształcenia, kwalifikacji i obowiązków należących do jego posady.

Wypalenie zawodowe nie jest chorobą, lecz syndromem charakteryzującym się różnorodnymi objawami obejmującymi zarówno sferę psychiczną, jak i fizyczną. Zdarza się, że wypalenie rozwija się do takiego stopnia, że pracownik zaczyna doświadczać epizodów depresji, a najpoważniejszą konsekwencją tego stanu może być nawet kryzys samobójczy. Osobami szczególnie narażonymi na wypalenie zawodowe są pracownicy zawodów społecznych i ci, którzy dopiero gruntują sobie pozycję na rynku pracy. Czynnikami predysponującymi są także czynniki wynikające z organizacji w danym miejscu pracy, czy predyspozycje osobowościowe oraz sposób postrzegania i radzenia sobie z sytuacjami stresowymi. Mimo wszystko, wypalenie zawodowe jest odwracalne! Działania, które można podjąć w celu pomocy sobie to m.in. zmiana trybu życia i własnych nawyków lub udanie się do specjalisty, m.in. psychologa lub psychoterapeuty, który skutecznie pomoże w walce z trudnościami. Ważną rolę w tym procesie odgrywa również pomoc płynąca od pracodawcy.

Pamiętaj! Pierwszym krokiem do zmiany na lepsze jest uświadomienie sobie, że doświadczane przez Ciebie w związku z wypaleniem zawodowym cierpienie, napięcie, czy frustracja nie są Twoją winą i że da się skutecznie zmierzyć z tym problemem!

Artykuł powstał we współpracy z psychologiem, Martyną Owsianik.

Masz więcej pytań dot. wypalenia zawodowego? Zapraszamy na konsultacje psychologiczne z mgr Martyną Owsianik, tel. 91 469 22 82.

Bibliografia:

Anczewska, M., Świtaj P., Roszczyńska, J. (2005). Wypalenie zawodowe. Postępy Psychiatrii i Neurologii, 14(2): 67-77.
Anczewska, M. (2016). Psychiczne skutki stresu zawodowego. Psychiatria po dyplomie, 5.
Bańka, A. (2000). Psychologia pracy. W: J. Strelau (red.), Podręcznik akademicki (s. 283-320). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Maslach C., Goldberg J. (1998). Prevention of burnout: New perspectives. Applied & Preventive Psychology, 7, 63–74.
Maslach, C. (2003). The Cost of Caring. Cambridge: Malor Books.
Maslach, C., Leiter, M. P. (2011). Prawda o wypaleniu zawodowym: Co robić ze stresem w organizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA.
Nakamura, H., Nagase, H., Yoshida, M., Ogino, K. (1999). Natural killer (NK) cell activity and NK cell subsets in workers with a tendency of burnout. Journal of Psychosomatic Research, 46(6).
Santinello, M. (2008). LBQ Link Burnout Questionnaire. Manuale. Firenze: Giunti O. S. Organizzazioni Speciali.
Sygit-Kowalkowska, E., Ziółkowski, M. (2019). Workplace stress and alcohol consumption. Research state-of-art review and further development. Alcoholism and Drug Addiction/Alkoholizm i Narkomania, 32(2), 109-130.
Wichowicz H., Nitka – Siemińska A., Ryś D., Siemiński M. (2004). Zespół wypalenia zawodowego w praktyce lekarskiej. Standardy Medyczne, 6, 663-670.